कोरोना वायरसच्या वेगवेगळ्या टेस्ट कोणत्या ?का करावी लागते ही चाचणी

कोरोना वायरसची आरटीपीसीआर आणि अँटीजन टेस्ट कधी केली जावी याबाबत महाराष्ट्राच्या आरोग्य विभागाने नवे नियम जाहीर केलेत. आरटीपीसीआर, स्वॅब टेस्ट, नेझल ऍस्पिरेट, अँटीबॉडी अशी कोरोनाच्या विविध टेस्टची नावं आपण ऐकत असतो. यातली प्रत्येक टेस्ट महत्त्वाची आहे. वायरसची लागण झालीय हे ओळखण्यासोबतच साथरोगात काय उपाययोजना करायच्या हे शोधायला या टेस्ट सरकारला मदत करत असतात.

टेस्ट टेस्ट टेस्ट! कोणत्याही साथरोगाचा, त्याच्या वायरसचा शोध लावण्यासाठी मदत करणारी सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे त्या आजाराची टेस्ट. रक्तातून, लाळेतून किंवा लघवी, विष्ठेमधून शरीरात वायरस आहेत की नाही याचा पत्ता ही टेस्ट लावते.
कोविड १९ या आजाराची साथ सुरू झाली तेव्हाही या टेस्टनेच आपल्याला मोठी मदत केली.

आताही सर्दी ताप झाला रे झाला की डॉक्टर लगेचच कोरोनाची टेस्ट करून घ्यायचा सल्ला आपल्याला देतात. या टेस्टचे अनेक प्रकार सध्या उपलब्ध आहेत. बहुतेकवेळा आरटीपीसीआर टेस्ट डॉक्टरांनी लिहून दिलेली असते. त्यासाठी नाकातल्या, तोंडातल्या द्रव्याचे नमुने गोळा केले जातात. रक्तामधूनही कोरोना वायरस आपल्या शरीरात येऊन गेला आहे की नाही हे शोधता येतं. याशिवाय स्वॅब टेस्ट, नेझल टेस्ट अशी कोरोनाचा शोध लावणाऱ्या वेगवेगळ्या टेस्टची नावं आपण ऐकतो असतो.

मागच्याच आठवड्यात महाराष्ट्राच्या आरोग्य विभागाने कोरोना चाचण्यासंदर्भातली नवी नोटीस जाहीर केली. कोरोना वायरसची लागण झालीय की नाही हे शोधण्यासाठी करण्यात येणाऱ्या आरटीपीसीआर चाचणीऐवजी रॅपिड अँटिजन टेस्ट करण्यावर भर देण्यात यावा असं यात सांगितलंय. फक्त बाहेरच्या देशातून आलेल्या आणि कोरोनाग्रस्तांच्या अगदी जवळून संपर्कात आलेल्यांसाठी आरटीपीसीआर टेस्ट करण्यात यावी. तर संपर्कात न येता ताप, सर्दी झालेले किंवा गर्भवती स्त्रिया अशांसाठी इतर टेस्ट करण्याचे आदेश दिलेत. हे नवे नियम समजून घ्यायचे असतील तर आधी आरटीपीसीआर आणि कोरोना वायरसच्या इतर टेस्ट काय असतात हे पहावं लागेल.

कोरोनाची लागण झालेल्याच्या संपर्कात आल्यावर काय करायचं?

अचूक निदान देणारी आरटीपीसीआर टेस्ट

कोरोना वायरस म्हणजे कोविड १९ या आजाराला कारणीभूत ठरणारे सार्स कोव १९ हे वायरस ओळखण्यासाठी तीन प्रकारच्या टेस्ट केल्या जाऊ शकतात, अशी माहिती हेल्थलाईन या वेबपोर्टलवर देण्यात आलीय. एक डायग्नोस्टिक टेस्ट, दुसरी अँटीजन टेस्ट तर तिसरी अँटीबॉडी टेस्ट. डायग्नोस्टिक या इंग्रजी शब्दाचा अर्थ होतो निदान करणं. थोडक्यात, शरीरातल्या कोरोना वायरसचं निदान करण्यासाठी ही टेस्ट वापरली जाते. यासाठी नमुना म्हणून आपल्या श्वसनसंस्थेतला द्रव्य पदार्थ गोळा केला जातो. या द्रव्याला इंग्रजीत म्युकस किंवा मराठीत शेंबूड असंही म्हणतात.

स्वॅब टेस्ट, नेझल ऍस्पिरेट, ट्रेकल ऍस्पिरेट किंवा स्पटम टेस्ट असे याचे विविध प्रकार असतात. आपल्या नाकातून किंवा फुफ्फुसातून थेट नळी घालून किंवा एखादं औषधं सोडून हा म्युकस काढला जातो. एका हवाबंद डब्यात वगैरे तो गोळा करून लॅबमधे टेस्टिंगसाठी पाठवून देतात. लॅबमधे या नमुन्यातून आरएनए म्हणजेच वायरसची जनुकं शोधली जातात. हे जनुकं कोरोना वायरसच्या जनुकांसारखं असेल तर कोरोनाची टेस्ट पॉझिटीव येते. संसर्गाची तीव्रता किती जास्त आहे हे शोधण्यासाठीही या टेस्टचा उपयोग होतो.

वायरसची लागण शोधण्याची अतिशय अचूक पद्धत म्हणून या टेस्टकडे पाहिलं जातं. नमुन्यामधे वायरस नसतील किंवा ही टेस्ट करताना काही चूक झाली तरच त्याचा रिझल्ट निगेटीव येतो. बाकी प्रत्येकवेळी ही टेस्ट एकदम अचूक रिझल्ट सांगते. लॅबमधे, आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या आणि कौशल्यपूर्ण टेक्निशिअनच्या सहाय्यानेच ही टेस्ट करता येते. त्यामुळेच त्याची किंमतही खूप जास्त असते. नमुना घेतल्यानंतर टेस्टचा रिझल्ट यायला काही दिवसांचा वेळही लागतो. भारतात अशाप्रकारे कोरोना वायरसचं निदान करण्यासाठी रिवर्स ट्रान्सक्रिप्शन पॉलिमरेस चेन रिऍक्शन म्हणजेच आरटीपीसीआर ही टेस्ट वापरली जाते. याचा खर्च सुमारे ४,५०० रूपये येतो. आणि रिझल्ट यायला एक ते दोन दिवस लागतात.

१५ मिनिटांत रिझल्ट

या मॉलेक्यूलर टेस्टच्या मर्यादा पाहिल्या की साथरोगाच्या काळात ही टेस्ट व्यवस्थेवर ताण देणारी का आहे हे लक्षात येईल. त्यामुळेच या टेस्टऐवजी रॅपिड अँटीजन टेस्ट करण्याचे आदेश आरोग्य मंत्रालयाकडून आलेत. ही रॅपिड अँटीजन टेस्ट साधारण कोरोना वायरसची लक्षणं दिसू लागल्यावर केली जाऊ शकते. त्याआधी किंवा वायरसची लागण झाल्या झाल्या लगेच केल्यास त्याचा रिझल्ट चुकीचा येतो.

आपले लाडके कोरोनाचे वायरस शरीरात पसरू लागताता. ते स्वतःची संख्या वाढवत असताना आपल्याभोवती अँटीजन नावाच्या एका प्रोटीनचं आवरण तयार करत असतात. हे आवरण आणि त्याचं शरीरातलं प्रमाण ओळखलं की कोरोना वायरसची लागण झालीय की नाही हे सहज शोधता येतं. यासाठीही नमुना म्हणून म्युकस लागतो. त्यामुळेच वायरसची लागण झाल्यानंतर साधारण ५ ते ६ दिवसांनी लक्षणं दिसली तर ही टेस्ट करायचा सल्ला दिला जातो.

आरटीपीसीआर टेस्टमधे वायरसचे जीन्स शोधावे लागतात. त्यामुळे त्याच्या वरचं शरीर या जीन्सपासून वेगळं करायला बरीच खटपट करावी लागते. याउलट अँटीजन टेस्टमधे वायरसच्या वरचं आवरणंच शोधायचं असल्याने याची प्रक्रिया फारशी किचकट नसते. साहजिकच, अँटीजन टेस्टचे रिझल्ट यायला फारसा वेळ लागत नाही. काही तास किंवा अगदी काही मिनिटं अगदी १५ मिनिटंसुद्धा पुरतात. पण या टेस्टचे रिझल्ट शंभर टक्के अचूक नसतात, असं शास्त्रज्ञांचं म्हणणं आहे.

अँटीजन टेस्टच्या अचूकपणाबद्दल शंका असली तरीही या दोन्ही टेस्ट महत्त्वाच्या आहेत. याचं कारण, आरटीपीसीआर टेस्टवर पैसे, वेळ खर्च करून निगेटीव रिझल्ट घेण्याऐवजी फारसा ताण न देणाऱ्या अँटीजन टेस्टवर भर देणं व्यवस्थेसाठी सोपं असतं. अनेकदा तर एकाच डबीत ५० जणांचे नमुने गोळा करून त्या सगळ्यांची एकत्रित अँटीजन टेस्ट केली जाते. ही टेस्ट निगेटीव आली तरच सगळ्या ५० जणांची आरटीपीसीआर टेस्ट करणं परवडणारं असतं.

शरीराने कोरोनाला हरवलं का?

परदेशातून आणि कोरोनाग्रस्तांच्या संपर्कात आलेल्या व्यक्तींना लागण झाल्याचा धोका सर्वात जास्त असतो. त्यांच्यापासून इतरांना लागण होण्याचीही भीती असते. त्यामुळे ही लागण टाळण्यासाठी अशा पेशंटची आरटीपीसीआर टेस्ट करण्यात यावी असं आरोग्य विभागाने सांगितलंय. तर इतर सगळ्यांची अँटीजन टेस्ट करण्यात येणार आहे. अँटीजन टेस्ट निगेटीव आली आणि तीव्र लक्षणं दिसत असतील तर मात्र आरटीपीसीआर टेस्ट करण्याची गरज पडेल.

आता या डायग्नोस्टिक आणि अँटीजन दोन्ही टेस्ट शरीरात वायरस आहे की नाही हे ओळखण्यासाठी वापरल्या जातात. तर अँटीबॉडी टेस्ट ही कोरोना वायरसची लागण होऊन गेली आहे की नाही हे शोधण्यासाठी वापरतात. कोरोनाचा वायरस शरीरात येऊन मस्त खातपित असताना आपल्या शरीराने त्याला संपवून टाकल्याचा पुरावाच ही टेस्ट देत असते.

अँटीबॉडी या शब्दाचा अर्थ होतो प्रतिपिंड. वायरस शरीरात आल्यावर रक्तातल्या पांढऱ्या पेशी त्याला मारून टाकतात. पुन्हा असे वायरस शरीरात आले तर त्यांना ओळखण्यासाठी या पांढऱ्या पेशी ‘वाय’ या इंग्रजी अक्षराच्या आकाराचं प्रोटीन तयार करतात. या प्रोटिनला प्रतिपिंड किंवा अँटीबॉडी असं म्हणतात. हे प्रतिपिंड शरीरात आहेत की नाही हे अँटीबॉडी टेस्टनं शोधतात. या अँटीबॉडी शोधण्यासाठी रक्ताचे नमुने लागतात.

अँटीजन टेस्टप्रमाणेच ही टेस्टही पटकन होते. बहुतेकवेळा लॅबमधेच ही टेस्ट केली जाते. पण घरच्या घरी बोटाच्या टोकातून रक्त काढूनही टेस्ट करणं शक्य आहे. अर्थात हे स्वतःच्या मर्जीने न करता डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच करायला हवं. भूतकाळात शरीरात कोरोना येऊन गेला आहे की नाही हे सांगण्यासाठी अँटीबॉडी टेस्ट वापरली जाते. समाजातल्या किती टक्के लोकांना कोरोनाविरोधातली रोगप्रतिकारक शक्ती मिळालीय, किती टक्के लोक प्लाझ्मा दान करण्यासाठी सक्षम आहे किंवा एकदा वायरसची पुन्हा लागण किती टक्के लोकांना होतेय हे या टेस्टने समजून घेता येतं. यालाच सिरिओलॉजी टेस्ट असंही म्हणतात.

प्रत्येक टेस्ट महत्त्वाची

आरटीपीसीआर किंवा अँटीजन अशी कोरोनाची लागण झालीय की नाही हे ओळखणाऱ्या टेस्ट केल्या की त्याचा रिझल्ट येईपर्यंत सेल्फ आयसोलेशनमधे जाणं अत्यंत गरजेचं असतं. तसं न केल्यास, कोरोना पसरण्याची भीती असते. अशा या कोरोनाच्या तीन प्रकारच्या टेस्ट असतात.

यातली प्रत्येक टेस्ट महत्त्वाची आहे, हे आपल्याला लक्षात ठेवायला हवं. या टेस्ट मिळून फक्त माणसांना लागण झालीय की नाही एवढंच ओळखत नाहीत तर सरकारला लॉकडाऊन करायचा की नाही याबाबतचे निर्णय घ्यायला मदत करतात. कोणते परिसर उघडायचे, देश पुन्हा कसा चालू करायचा हे सगळं या टेस्टवर ठरतं. इतकंच काय तर आजार झाल्यावर कोणते उपचार आणि औषधं द्यायची आणि वायरसविरोधतली लस निर्माण करतानाही या टेस्टचा अभ्यास महत्त्वाचा ठरतो. साथरोगाच्या काळात आपलं भवितव्यच या टेस्टच्या आधारवर ठरतं.